Indianie Guarani: pionierzy yerba mate

Indianie Guarani – gdyby nie oni, być może nigdy nie skosztowali byśmy wspaniałej yerba mate. W dzisiejszym wpisie przyjrzymy się fascynującej historii i kulturze Indian Ameryki Południowej jako pionierów w uprawie i konsumpcji yerba mate. Jak żyli, jak to się stało, że odkryli ostrokrzew paragwajski i jakie znaczenie napar miał w ich kulturze? Zapraszamy do lektury!

Spis treści:

1. W starożytnej Ameryce Południowej
2. Guarani – „wojownicy” z Ameryki Południowej
3. Yerba mate – dar Indian Guarani dla świata
4. Kolonizacja Indian Ameryki Południowej i przedstawienie yerba mate całemu światu
5. Indianie Guarani – strażnicy tradycji yerba mate

W starożytnej Ameryce Południowej

Gdy pod koniec XV wieku Krzysztof Kolumb przybył do Ameryki Południowej, zetknął się z tubylcami, którzy, jak się okazało, stworzyli bardzo dobrze funkcjonujące, wysoko rozwinięte cywilizacje. Największe z nich, to dobrze znane nam do dziś kultury Majów, Azteków i Inków. W czasach swojej świetności budowali wielkie miasta, potężne świątynie i pałace, rozwijali rolnictwo, stworzyli nawet własne pismo i kalendarz. Dziś pozostała po nich pamięć i ruiny wspaniałych budowli, które stały się jedynie atrakcją turystyczną. Obok największych i najbardziej znanych kultur funkcjonowały mniejsze, nieco słabiej rozwinięte indiańskie plemiona, między innymi Guarani – pierwsi odkrywcy yerba mate.

Indianie Guarani – „wojownicy” z Ameryki Południowej

Tubylczy indiański lud pogranicza Paragwaju, Argentyny i Brazylii przybył na te tereny około 200 roku przed naszą erą z rejonów środkowej Amazonii. Na tę społeczność początkowo składały się dwa indiańskie plemiona Tupi-Guarani. Legenda mówi, że na czele plemienia stało dwóch braci – Tupi i Guarani. Żyli w zgodzie do czasu, gdy ich żony pokłóciły się o kolorową papugę. Młodszy z braci, Guarani, postanowił opuścić plemię i wraz ze swoją liczną rodziną przeniósł się na ziemię La Platy. „Guarani” w języku Indian oznacza „wojownik”, choć według źródeł określenia tego zaczęto używać w stosunku do tubylców dopiero w okresie konkwisty. Z początku, wśród Europejczyków krążyły historie o ich barbarzyństwie i krwiożerczości. W rzeczywistości, Indianie Ameryki Południowej byli raczej przyjaźnie nastawieni do kolonizatorów. Współpraca z Hiszpanami wynikała z pragmatyzmu. Posiadanie tak silnego sojusznika stawiało ich na zwycięskiej pozycji w rywalizacji z konkurencyjnymi plemionami. Zanim pojawili się konkwistadorzy, Guarani żyli w małych, otoczonych palisadami wioskach. Skupiska zazwyczaj nie przekraczały 500 mieszkańców. Podstawą gospodarki było myślistwo, rybołówstwo i rolnictwo. Ich tryb życia można nazwać na wpół koczowniczym. Po wyjałowieniu ziemi na terenie osady, wyruszali w poszukiwania nowych osiedli. Podstawę diety stanowił maniok i kukurydza. Upolowana zwierzyna i ryby były rarytasem.

Yerba mate – dar Indian Guarani dla świata

Guarani w pełni wykorzystywali to, co dała im natura. Polowali na zwierzynę, która żyła dziko w tropikalnym lesie, łowili ryby z okolicznych rzek i zbierali rośliny, które rosły w pobliżu ich domów. Pewnego razu odkryli roślinę, która, jak się okazało, miała niezwykłe właściwości. Był to ostrokrzew paragwajski, po którego spożyciu Indianie nie czuli zmęczenia i głodu, poprawiał się ich nastrój i wyostrzały się zmysły. Z wysuszonych liści rośliny zaczęli przyrządzać napar – yerba mate, który pili podczas ceremonii, przed polowaniami. Guarani byli bardzo religijni i bogobojni, a ich mitologia była bardzo rozwinięta. Wierzyli w magiczną moc przyrody i w to, że otaczający ich świat zamieszkany jest przez nadnaturalne istoty. Wierzenia wzbogaciły tradycje związane z yerba mate, która stała się nieodłącznym i jednym z najważniejszych elementów ich kultury. Picie naparu odbywało się z szacunkiem dla natury i ducha – uważali, że jest to dar od bogów. Powstało wiele legend opowiadających o okryciu yerba mate, które przekazywane z pokolenia na pokolenie, przetrwały do dziś.

Yarii i Yara – strażnicy yerba mate

Indianie Guarani prowadzili koczowniczy tryb życia. Nie potrafili uprawiać roślin, dlatego korzystali z tego, co dawała im rosnąca wokół dżungla. Niestety po pewnym czasie kończyły się zasoby zwierzyny i rosnących dziko roślin, dlatego co kilka lat zabierali ze sobą cały swój dobytek i przenosili się w nowe miejsce, które znowu dawało możliwość utrzymania całej społeczności. Taki tryb życia był dość uciążliwy, szczególnie dla najstarszych członków plemienia. Według legendy, podczas jednej z takich podróży, stary Indianin o imieniu Yarii opadł z sił i postanowił zostać, nie chcąc być obciążeniem dla plemienia. Skazał się w ten sposób na osamotnienie i ubóstwo. Została z nim jego córka, Yara. Mimo że bardzo chciała wędrować z rodziną i przyjaciółmi, tak bardzo kochała ojca, że nie potrafiła zostawić go samego. W samotności i z trudnym dostępem do pożywienia żyło im się bardzo ciężko. Pewnego dnia do ich szałasu przybył gość – szaman o nienaturalnie błękitnych oczach. Mimo trudnej sytuacji, Yarii i Yara ugościli szamana najlepiej jak potrafili, a ten w podzięce podarował im roślinę. Okazało się, że nieznajomym był bóg Pa’i Shume, a rośliną, którą im podarował była Caa’ Mate, czyli yerba mate. Pa’i Shume wytłumaczył Indianom jak dbać o roślinę i jak ją wykorzystać. Miała zapewnić im dobrobyt tak, aby nie zaznali już nigdy głodu i nie musieli się więcej przenosić w nowe miejsce. Yerba mate była nie tylko darem od boga, ale stała się też symbolem gościnności, a Indianie Yarii i Yara stali się jej strażnikami.

Yerba mate – dar bogiń księżyca i chmury

Według innej legendy, yerba mate była darem od dwóch bogiń – chmury i księżyca. Bogini księżyca Yarí i bogini chmury Arai podziwiały z góry to, co na ziemi stworzył Tupá. Chcąc z bliska doświadczyć piękna amazońskiej dżungli, postanowiły zejść na ziemię pod postacią małych dziewczynek. Podczas wędrówki, zaatakował je ogromny jaguar. Z przerażeniem zamknęły oczy. Gdy je otworzyły, okazało się, że zostały uratowane przez młodzieńca – Indianina, który mieszkał w znajdującym się nieopodal plemieniu. Uratowane boginie, chcąc podziękować za ocalenie życia, uśpiły całą wioskę i posadziły w tym czasie magiczne nasiona. Gdy Indianie się obudzili, z nasion wyrosła roślina – yerba mate o wielu cudownych właściwościach, którą od tej pory traktowali jako dar od bogów.

Kolonizacja Indian Ameryki Południowej i przedstawienie yerba mate całemu światu

Wracając do prawdziwych wydarzeń, wraz z przybyciem Kolumba do Ameryki, wszystko się zmieniło. Pojawienie się Hiszpanów było ogromną rewolucją. Szybko przejęli oni od tubylców mateistyczne zwyczaje. Dla Indian Guarani picie yerba mate nie było jednak tylko kwestią zaopatrzenia organizmu w płyny, ale również symbolicznym połączeniem się z naturą i duchami przodków. Nieocenioną rolę w zrozumieniu kultury Indian i popularyzacji napoju odegrali przede wszystkim jezuici. Kierowali tak zwanymi redukcjami, czyli specjalnymi misyjnymi osadami, które zamieszkiwali wraz z Indianami przysposabiając ich do chrześcijańskiego życia. W pewnym stopniu narzucili tubylcom zwyczaje i wierzenia przywiezione z Europy, ale robili to w sposób łagodny, zachęcając ich do współpracy i rozwoju, a nie narzucając zmiany siłą. Zakonnikom udało się wdrożyć techniki uprawy ziemi, dzięki którym możliwe było stworzenie pierwszych plantacji ostrokrzewu. W efekcie, zaczęto produkować spore nadwyżki tak cennego niegdyś suszu. Stało się to kluczem do ponadregionalnej popularności napoju. Spławiany statkami w dalekie rejony surowiec docierał do coraz większych grup ludzi. Mateizm rozprzestrzenił się w całej kolonii szybko trafiając na karty historii jako integralny element tamtejszej tradycji i kultury.

Indianie Guarani – strażnicy tradycji yerba mate

Indiańskie dziedzictwo żyje i ma się dobrze. Pomimo wpływów współczesnego świata, Indianie Guarani wciąż zachowują swoje tradycje i dążą do ochrony swojej kultury. Któż by pomyślał, że tajemniczy napój rodem z nieprzebytych tropików Ameryki Południowej będzie w przyszłości tak łatwo dostępny praktycznie na całym świecie? Globalizacja ułatwiła nam życie. Doceniajmy to, nie zapominając jednocześnie o kulturowym bogactwie czasów przeszłych. Pamiętajmy, że yerba mate to nie tylko pyszny napar, ale także zbiór tradycji i kultury przekazywanej przez setki lat. Pamiętajmy o pionierach takich, jak legendarni Indianie Guarani!

Źródła informacji:

1. Wikipedia: Yerba mate, Guaraní people.
2. Encyklopedia PWN.